Romer-Ochenkowska Helena (b. rzadko forma nazwiska Römer), pseud. Scipio, Spectator, Widz (1875–1947), literatka, dziennikarka, działaczka oświatowa. Ur. w Wilnie 2 VIII, była córką Alfreda Romera (zob.) i Wandy z Sulistrowskich.
R. ukończyła w Krakowie pensję panny Łucji Żeleszkiewicz (młodopolski Kraków pojawi się później w jej powieści Majaki). Od r. 1897 oddała się u siebie w Karolinowie (w pow. święciańskim) tajnemu nauczaniu ludności wiejskiej. «Poświęciła tej pracy całą swoją niespożytą energię i duże możliwości pieniężne, jakimi rozporządzała» (W. Dobaczewska). Jej małżeństwo z Henrykiem Ochenkowskim (zob.) i pobyt w Wujówce (pod Radzyminem) okazały się krótkotrwałe. Po separacji z mężem – dwa lata (1906–8) spędziła za granicą; z Paryża i z Belgii nadsyłała wówczas korespondencje do „Kuriera Warszawskiego”. Studiowała w École des Hautes Sciences Sociales: uzyskała tu dyplom przedstawiwszy rozprawę Immigration allemands en Russie et en Pologne (nie druk.). Z tego też czasu pochodzi jej studium Szkoła Batiniolska w Paryżu („Bibl. Warsz.” 1909 t. 1).
Literacko debiutowała R. jeszcze w r. 1904, trzyaktową historyczną sztuką wierszem (z epoki wczesnego romantyzmu) Karylla, czyli miłość patriotyczna, wydaną w drukarni UJ (pod pseud. Scipio). Najambitniejszym wszakoż jej utworem literackim stały się Majaki, przyjęte do druku w warszawskiej „Bibliotece Dzieł Wyborowych” (1910). «Bunt ten czy emancypacja» – pisał chwalący powieść za jej «prawość artystyczną» Zygmunt Lubicz-Zaleski – «nie jest przecie pospolitym wydzieraniem się z pęt obowiązku. Raczej przeciwnie, emancypacja ta pociąga za sobą przede wszystkim rozszerzenie pola działania i pogłębienie stosunku człowieka do obowiązku». W łączności z działalnością swą oświatową pisywała R.-O. liczne popularne obrazki sceniczne (m. in. Komedyjki dla dzieci wierszem, Wil. 1911). Za okupacji niemieckiej założyła w swych stronach cztery szkoły jawne. W l. 1915–16 wykładała w Wilnie na kursach popularnych. Z upodobaniem pisywała opowiadania regionalne: Książka o nich (1922), Swoi ludzie (1922), Tutejsi (1931). «Największą wadą tych opowiadań» – orzekł Leon Piwiński – «jest nieposkromiona gadatliwość autorki». Ale przyznawał zalety wiernego opisu: «Życia dworów kresowych i ludu bialorusko-katolickiego, epizodów z czasów wojny na tym terenie, wielu ciekawych i doskonale zaobserwowanych typów, bogatego folkloru połączonego z trafnym odczuciem psychiki ludzi tutejszych». Dodać warto, że autorka czerpała z tradycji rodzinnych chętnie i obficie, bo też współżycie ziemian z ludnością wiejską w dobrach Sulistrowskich układało się od co najmniej półtora stulecia z patriarchalną serdecznością.
W Polsce niepodległej należała R.-O. do współorganizatorów na Wileńszczyźnie życia dziennikarskiego i literackiego. Weszła w skład redakcji „Kuriera Wileńskiego”, ale – niestrudzona – obsypała swymi artykułami i inne czasopisma nie tylko swego regionu. Brała udział w zjazdach i wycieczkach dziennikarskich – by potem informować swoich stałych czytelników o Lwowie, Wielkopolsce i Pomorzu. Jest autorką licznych (z upływem czasu – coraz wartościowszych) broszur i artykułów o Wilnie i o ważniejszych epizodach Wileńszczyzny w dziejach Polski (była, oczywiście, entuzjastką marszałka Józefa Piłsudskiego). W Warszawie – interesowały się nią głównie pisma kobiece. W r. 1931 dość sporo o niej wzmianek przy sposobności jej srebrnego jubileuszu pracy dziennikarskiej. Na literacko-artystycznych zebraniach «Smorgonii» (opisanych m. in. przez S. Lorentza) przyjaźnie z niej żartowano: «Serce tutejszej przeniknąć daremnie/Okulicz płaci, a Helena bierze», a także: «Kurier Wileński, co jej czerpie płody/Ma trochę faktów, ale więcej wody». Z pietyzmem odnosiła się do puścizny artystycznej po swoim ojcu. Stąd nazwisko jej – prywatnego i oddanego kustosza – spotkać można w bibliografiach odnoszących się do historii sztuki. Sama też (jak się zdaje) w czasach panieńskich próbowała sił i w malarstwie – o czym jednak oficjalnie jej życiorysy potem nie wspominają.
Po raz ostatni R.-O. sprowokowała dyskusję artykułem swoim Zwalczam propagandę antyalkoholową („Kur. Wil.” 1939 nr z 18 II). Odpowiadał jej Zygmunt Hryniewicz, który całą polemikę, łącznie z ostatnim słowem R.-O-iej, przedrukował w „Trzeźwości” (1939 nr 1–4). Okres drugiej wojny światowej R.-O. spędziła na Wileńszczyźnie i w samym Wilnie. Zmuszona w r. 1945 opuścić swój majątek ziemski – osiedliła się w Toruniu. Zdołała tu przewieźć ocalałe zbiory (S. Lorentz). Zmarła w Toruniu 26 III 1947.
W małżeństwie z Henrykiem Ochenkowskim R.-O. nie miała potomstwa.
Nowy Korbut, XVI (wykaz kryptonimów); Bibliogr. dramatu pol., II; Czachowska, Literatura pol., Bibliogr., II; Pol. Bibliogr. Sztuki, I cz. 2; Literatura pol. Enc. (tu r. ur. 1878, chyba wątpliwy, dodane pseud. R. O-iej z jej recenzji teatralnych: Spectator, Widz); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; – Chomiński L., Przedmowa do Swoich Ludzi; Dobaczewska W., Helena Romer-Ochenkowska, „Kur. Wil.” 1931 nr 16; Grabowski T., Przedmowa do Tutejszych; Grekowicz-Hausnerowa M., Romer-Ochenkowska Helena, „Zesz. Prasoznawcze” 1965 nr 2 (nazwanie H. R-O-iej „demokratką” słuszne, lecz jako jedyne określenie – uproszczone); Kobylińska-Maciejewska E., Helena Romer-Ochenkowska, „Bluszcz” 1930 nr 12; Krzowski P., Literaci wileńscy, „Rodzina Pol.” 1934 nr 1; Lubicz-Zaleski Z., Dzieło i twórca, W. 1914 s. 185–8; Piasecka-Kalicińska Z., Helena Romer Ochenkowska, „Gaz. Pol.” 1931 nr 25; Piotrowicz W., Współcześni poeci wileńscy, Wil. 1931; Piwiński L., Rec. Tutejszych, „Wiad. Liter.” 1931 nr 30; Sokolicz-Wroczyński J., Z białoruskich rozłogów, „Echo Tygodnia” 1931 nr 2; [Woroniecki E.] E. W., M-me Hélène Romer-Ochenkovska „La Pologne Politique, Économique, Littéraire et Artistique” Paris 1931 No 5; – Almanach literacki Wileńskiego Oddziału Polskiego Białego Krzyża, Wil. 1926; Lorentz S., Album wileńskie, W. 1986; Łopalewski T., Czasy dobre i złe, W. 1966 s. 132–3; Nałkowska Z., Dzienniki, W. 1980 III (tu fot. po s. 352); Tatarkiewiczowie W. i T., Wspomnienia, Wyd. 2, W. 1931; – „Arkona” 1947 nr 4 (nekrolog, wspomnienie pośmiertne); „Bluszcz” 1937 nr 11 s. 12; „Pam. Świętokrzyski” 1930, Kielce, 1931 (pierwodruk ciekawego listu S. Żeromskiego do H. R.-O-iej z 16 IV 1925); – IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara); – Informacje Edmunda Jankowskiego, Jerzego Timoszewicza, Stanisława Stommy, dawniejsze: Władysława i Teresy Tatarkiewiczów.
Andrzej Biernacki